سوره انفال

سوره انفال هشتمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۹ و ۱۰ قرآن جای دارد. نام‌گذاری این سوره به نام انفال به دلیل استفاده از واژه انفال در نخستین آیه و بیان احکام آن است. سوره انفال به احکام انفال و ثروت‌های عمومی، خمس، جهاد، وظایف مجاهدان، رفتار با اسیران، ضرورت آمادگی‌های رزمی و نشانه‌های مؤمن اشاره کرده است.

آیه صلح و آیه نصر را از آيات مشهور سوره انفال دانسته‌اند. همچنین آیه انفال، آیه خمس و آیه اولو الارحام جزو آیات الاحکام این سوره هستند. در فضیلت تلاوت سوره انفال آمده است هر كس آن را بخواند هرگز نفاق وارد قلب او نمی‌شود.

معرفی

نامگذاری

نامگذاری این سوره به نام انفال به دلیل بیان احکام انفال (به معنای غنیمت‌های جنگ و ثروت‌های عمومی دوبار) در نخستین آیه سوره است. نام دیگر این سوره، بدر‌ است؛ چون درباره غَزوه بَدر نازل شد. به نظر بعضی از مفسران این سوره هنگامی نازل شد که در غزوه بدر درباره تقسیم غنائم، میان مسلمانان اختلاف افتاد. نام دیگر سوره انفال را سورةالجهاد گفته‌اند؛ زیرا پس از نزول آن، پیامبر(ص) در جنگ‌ها برای تقویت روحیه رزمندگان دستور به تلاوت این سوره می‌داد.

ترتیب و محل نزول

سوره انفال جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، هشتاد و هشتمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، هشتمین سوره است و در جزء‌های نهم و دهم قرآن جای دارد. این سوره پس از سوره بقره و پیش از سوره آل عمران نازل شده است اگرچه برخی آن را چهارمین و پنجمین سوره مدنی دانسته‌اند.

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره انفال ۷۵ آیه، ۱۲۴۴ کلمه و ۵۳۸۸ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی جزو سوره‌های مَثانی و از سوره‌های متوسط قرآن است که در ردیف سوره‌های بلند قرار گرفته و نیم جزء قرآن را شامل می‌شود. فاصله نشدن بسم الله میان سوره انفال و سوره توبه باعث شده برخی این دو را یک سوره بدانند و آنها را قرینتین بخوانند.

محتوا

غرض اصلی سوره انفال را بیان شرایط بهره‌مندی مؤمنان از امدادهای غیبی و نصرت الهی دانسته‌اند که مهم‌ترین شرط آن اطاعت از خدا و رسولش است و در کنار آن به نتایج این اطاعت و سرپیچی از فرمان خدا اشاره می‌کند.

تفسیر نمونه خلاصه مطالب سوره انفال را در موارد ذیل بیان می‌کند:

داستان‌ها و روایت‌های تاریخی

سوره انفال در سال دوم هجری و پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر نازل شد به همین دلیل در آیه‌های متعددی از این سوره به امدادهای غیبی خداوند و رخدادهایی که منجر به پیروزی آنان در این جنگ شد، اشاره می‌کند.

شأن نزول برخی آیات

حل مشکلات و وقایعی که در جنگ بدر اتفاق افتاد، سبب نزول برخی از آیات سوره انفال شد.

چگونگی تقسیم انفال

از ابن عباس روایت شده که در جنگ بدر پیامبر(ص) تکلیف هر کسی را معین کرد و از تخلف به شدت نهی کرد. جوانان پیش رفتند و افراد مسن زیر پرچم‌ها باقی ماندند. وقتی که دشمن شکست خورد و غنائم زیادی به دست آمد، جوانان گفتند چون دشمن به دست ما نابود شده است، پس غنائم برای ما است. در مقابل افراد مسن نیز گفتند ما به محافظت پیامبر خدا ایستاده بودیم و اگر شما شکست می‌خوردید از شما حمایت می‌کردیم، پس ما هم در غنائم شریک هستیم. برای همین آیه «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنفَالِ ۖ قُلِ الْأَنفَالُ لِلَّـهِ وَالرَّ‌سُولِ...»ا ترجمه: ای پیامبر از تو درباره انفال [= غنایم، و هرگونه مال بدون مالک مشخص‌] سؤال می‌کنند؛ بگو: «انفال مخصوص خدا و پیامبر است؛ نازل شد و اختیار غنائم را به پیامبر(ص) داد و او هم همه را به صورت مساوی تقسیم کرد.

شکست مشرکان با معجزه

همچنین بر پایه روایتی در روز بدر جبرئیل به پیامبر اسلام فرمود مشتی خاک بردار بر روی دشمن بپاش. هنگامی که دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند پیامبر(ص) به علی(ع) گفت مشتی از سنگریزها به من بده و آن را به طرف مشرکان پاشید و فرمود: «مسخ و زشت باد این چهره‌ها». بر اساس روایات آن شن‌ها به چشم و دهان دشمنان رفت و مسلمانان به طرف آنها حمله کردند و شکستشان دادند. وقتی مشرکان شکست خوردند آیه «وَمَا رَ‌مَيْتَ إِذْ رَ‌مَيْتَ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ رَ‌مَىٰ» نازل شد که تو نبودی به سمت دشمن سنگریزه‌ها را انداختی بلکه خدا بود. طبرسی این کار را از معجزات الهی معرفی کرده است. این آیه از آیات مشهور است که بیانگر توحید افعالی خدواند است که به تعبیر برخی مفسران انسان در افعال خود، نه مستقل از اراده‌ى خداوند است و نه مجبور. كارها، از آن جهت كه با اختيار از انسان سر مى‌زند، به او نسبت داده مى‌شود، ولى چون نيرو و تأثير از خداست، به خدا نسبت داده مى‌شود. ما رَمَيْتَ‌ ... وَ لكِنَّ اللهَ رَمى‌

خیانت در حق خدا و رسول

شیخ طوسی به نقل از جابر بن عبدالله انصاری درباره سبب نزول آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّـهَ وَالرَّ‌سُولَ...»ترجمه:ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خدا و پیامبر خیانت نکنید! بر این باور است: این آیه درباره منافقان نازل شده که در جنگ بدر ابوسفیان را از آمدن پیامبر آگاه کردند و او هم با کاروان خود از دست مسلمانان گریخت. برخی نیز این آیه را درباره ابولبابه انصاری دانسته‌اند که در ماجرای درگیری مسلمانان با قبیله بنی قریظه به آنان از قصد پیامبر(ص) بر عمل طبق داوری سعد بن معاذ خبر داد.

آزادی اسیران جنگ بدر در مقابل دریافت فدیه

به گفته ابن عباس درباره سبب نزول آیه ۷۰ سوره، درباره او، عقیل و نوفل بن حرث هنگامی که در جنگ بدر اسیر شدند نازل شده است او ۱۵۰ مثقال طلا برای خرج لشگر مشرکان آورده بود که توسط مسلمانان به غنیمت گرفته شد. ابن عباس می‌گوید به رسول الله(ص) گفتم آن طلاها جان بهای من محسوب گردد؛ ولی پیامبر فرمود آن مالی است که برای جنگ آورده بودی و باید جان بهای خود و عقیل را پرداخت کنی. به او گفتم با این کار تا آخر عمر باید گدایی کنم که پیامبر فرمود قبل از جنگ مقداری طلا پیش ام الفضل امانت سپردی پس فقیر نمی‌شوی. ابن عباس می‌گوید با این خبر پیامبر از چیزی که هیچ کس خبردار نبود فهمیدم او پیامبر و راستگوست و ایمان آوردم و بعدها خداوند در عوض آن طلاها اموال بسیاری به من داد و از خدایم طلب آمرزش دارم.

آیات مشهور

چند آیه از سوره انفال از جمله آیه صلح و آیه نصر از جمله آیات مشهور این سوره است.

آیه ۲

آیه دوم به همراه آیه سوم سوره انفال پنج صفت از صفات مؤمنان را بیان کرده، صفاتی که داشتن آن را مستلزم داشتن تمامی صفات نیک و ملازم با دارابودن حقیقت ایمان دانسته‌اند و اینکه نفس را برای تقوا، اصلاح ذات بین و اطاعت خدا و رسولش آماده می‌سازد. این صفات عبارتند از:

• خشیت دل هنگام ذکر خدا
• زیاد شدن ایمان در اثر شنیدن آیات قرآن
• توکل
• به پا داشتن نماز
• انفاق از آنچه خدا روزی فرموده.

سه صفت اول از این صفات پنج‌گانه به جنبه معنوی و باطنی و دو صفت دیگر به ارتباط با خدا و ارتباط و پیوند با خلق خدا اشاره دارد.

آیه وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ ۱۷

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ ۚ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ ۚ وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

ترجمه:و شما آنان را نكشتيد، بلكه خدا آنان را كُشت. و چون [ريگ به سوى آنان‌] افكندى، تو نيفكندى، بلكه خدا افكند. [آرى، خدا چنين كرد تا كافران را مغلوب كند] و بدين وسيله مؤمنان را به آزمايشى نيكو، بيازمايد. قطعاً خدا شنواى داناست

آیه ۲۴

دعوت به سوی حیات و زندگی در تمامی ابعاد آن (معنوی، مادی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی) را مضمون آیه ۲۴ سوره انفال دانسته‌اند. طبرسی در تفسیر مجمع البیان درباره استجابت خدا و رسولش و منظور از حیات در این آیه چهار احتمال ذکر کرده است:

• منظور از استجابت دعوت انجام جهاد در راه خدا است و مراد از حیات به شهادت رسیدن است زیرا شهدا نزد خدا زنده هستند.
• منظور قبول دعوت ایمان است؛ زیرا ایمان حیات دل و کفر مرگ آن است.
• مراد قرآن و علم دین است؛ زیرا نادانی مرگ و دانش زندگی است و قرآن از راه علم اسباب حیات را فراهم می‌کند و وسیله نجات است.
• منظور دعوت به بهشت است که در آنجا حیات جاودانی است.

علامه طباطبایی در المیزان بر این نکته تصریح دارد که منظور از حیات در آیه این است که انسان بر اساس فطرت انسانی اش که موهبتی است الهی در پی علم و عملی است که تأمین کننده سعادت اوست همین باعث حیات سعادتمندانه او می‌شود و این همان حیات واقعی و جاودانه ای است که با پذیرش دعوت پیامبر به سوی دین حق تحقق می یابد و نکته مهم این است که می توان تمام دعوت پیامبر را حیات بخش دانست هر چند بخشی از دعوت پیامبر نتیجه‌اش در بهره‌مندی از زندگانی حقیقی سعادتمندانه مانند نعمت مجاورت در حریم خدای سبحان مشهودتر است.

آیه صلح (۶۱)

آیه ۶۱ سوره انفال به آیه صلح یا آیه سَلْم معروف است. در این آیه خداوند به پیامبر اسلام(ص) فرمان می‌دهد اگر گروه‌هایی از کفار یا دیگرانی مانند بنی قریظه و بنی نضیر که پیمان صلح خود را نقض کردند و از در جنگ با مسلمانان درآمدند، به صلح و روش مسالمت‌آمیز تمایل نشان دادند تو نیز به عنوان رهبر جامعه اسلامی در صورت مصلحت با آنان صلح کن. این آیه را، نشان‌دهنده این می‌دانند که اسلام جنگ را اصل قرار نداده و تا جایی که امکان دارد در پی برقراری صلح است و لازم است درخواست صلح از دیگران بپذیرند.

آیه نصر (۶۲)

به آیه ۶۲ سوره انفال آیه نصر گفته شده است. خداوند در این آیه از پیامبر خواسته است نگرانی به خود راه ندهد زیرا کار خداوند او را کفایت و با یاری خود و یاری مؤمنان او را تقویت می‌کند. در روایتی از منابع اهل سنت از ابوهریره آمده است بر عرش نوشته شده «لا اله الا الله وحده و لا شریک له محمد عَبْدی و رسولی و ایّدته بعلی بن ابی طالب».

آیات الاحکام

فقها از برخی آیات سوره انفال مانند آیه ۱ درباره حکم انفال، آیه ۱۱ درباره پاک‌کننده بودن آب، آیات ۱۵، ۵۷، ۶۰، ۶۶، ۶۷ درباره جهاد و احکام آن و آیه ۴۱ درباره خمس برای استنباط احکام فقهی استفاده کرده‌اند. آیاتی که یا حکم شرعی در آن وجود دارد یا در فرآیند استنباط احکام از آنها استفاده می‌شود، آیات الاحکام خوانده می‌شود. در جدول زیر به برخی از آیات الاحکام سوره انفال اشاره شده است:

فضیلت و خواص

در فضیلت قرائت سوره انفال از پیامبر(ص) نقل شده: «هر کس سوره‌های انفال و توبه را قرائت نماید من شفاعت‌کننده و گواهی‌دهنده برای او، در روز قیامت خواهم بود که او از نفاق به دور است و به تعداد همه مردان و زنان منافق در دنیا، به او ده حسنه داده می‌شود و ده گناه از او پاک می‌گردد و ده درجه بالا برده می‌شود و عرش و حاملان آن در ایام زندگی او در دنیا بر او درود می فرستند.» از امام صادق(ع) نیز آمده هر کس سوره‌های انفال و توبه را قرائت کند هرگز نفاق وارد قلب او نمی‌شود و در زمره شیعیان از امر حسابرسی فراغت یابند.

در تفسیر برهان برای تلاوت این سوره خواصی چون، پیروزی بر دشمن و ادای قرض ذکر شده است. قرائت این سوره را در هر ماه مستحب مؤکد دانسته‌اند.

همچنین ببینید: فضائل سور

متن سوره

پانویس

منابع

پیوند به بیرون